Het onderwerp of er al dan niet sprake is van racisme en discriminatie in Rudolf Steiners gedachtengoed is er een dat te pas en te onpas wordt aangehaald als de naam van de grondlegger van de antroposofie valt.
Ik geef toe dat dat onderwerp er niet dadelijk een is waarom ik me druk begin te maken. Er zijn genoeg anderen die zich om dat thema bekommeren en alles wat betrekking heeft op de combinatie racisme/antroposofie met argusogen bekijken. De laatste 20 jaar is de stroom van kritiek op Steiners denigrerende uitspraken over onder andere Afrikanen, Indianen en Joden (zelfs de Fransen moesten het ontgelden) zienderogen toegenomen. In die mate dat ik er toch een stukje aan wil besteden.
In Nederland bereikte midden jaren 90 de racismediscussie rond Steiner een hoogtepunt doordat twee ouders openlijk vragen begonnen te stellen rond de rassenleer die hun kinderen op de lagere school kregen voorgeschoteld. Toen de ouders naar steinerschoolse traditie op een ‘steiner’ muur van onwil botsten en geen antwoord kregen, besloot een van hen, Toos Jeurissen, een schotschrift te publiceren over racisme op de steinerschool. De kritische brochure met als titel ‘Uit de Vrije School geklapt’ deed heel wat stof opwaaien binnen de steinerschoolbeweging. Temeer doordat ene Jaap de Boer, voorzitter van de Bond van Vrije Scholen (steinerscholen), het voorwoord had geschreven. Voor Jaap, hoe kan het ook anders, viel het doek van het steinerschooltoneel toen definitief.
Maar het was niet alleen het geval Oprinsen/Jeurissen. Er waren in 1996 ook nog de in een radio-uitzending gedane uitspraken van de vice-voorzitter van de Antroposofische Vereniging in Nederland, Christof Wiechert, die een storm van verontwaardiging hadden veroorzaakt. Wiechert had het nodig gevonden om Nederland via de radio (etherkrachten?) deelgenoot te maken van enkele cliché vooroordelen over Afrikanen. Ook liet hij weten dat hij de uitspraak van Steiner dat ‘het geleidelijk verdwijnen van de Indianen een kosmische noodzaak is’ niet zwaar beladen vond. Wiechert wees op het verschil tussen het contact van Europeanen met enerzijds Afrikanen en anderzijds Indianen. De eersten werden sterker, de tweeden gingen ten onder. Dit in ogenschouw nemende, vond Wiechert de gedachte achter de kosmische rassenleer van Steiner meer begrijpelijk. Het publiek had dit anders begrepen, namelijk als onverdund racisme. De Antroposofische Vereniging kwam onder vuur omdat haar vice-voorzitter er wel heel extreme ideeën op nahield. Ook binnen de vereniging rommelde het en men had letterlijk het land aan Wiechert. In de meeste organisaties verdwijnt iemand die een ongelooflijke blunder maakt achter de coulissen. In de Antroposofische Vereniging heeft men de uitspraken van Wiechert ondersteund (ofwel beloont men er blunderaars) door hem promotie te laten maken. Wiechert werkt al enkele jaren als leider van de pedagogische sectie van het Goetheanum: de antroposofische hogeschool in Zwitserland. In die context is hij het voorbije schooljaar in Belgische steinerscholen nog onderzoek komen verrichten naar de samenhang tussen ‘fysisch meetbare en menskundige aspecten’ bij lagereschoolkinderen. Als Wiechert dat ook op zo’n bevooroordeelde manier doet zoals hij over Afrikanen en Indianen spreekt in het interview met de Humanistische Omroepstichting, mogen er vragen bij het onderzoek worden gesteld.
Maar goed, de Nederlandse antroposofen hadden Wiechert in veiligheid gebracht en besloten om de publieke opinie te temperen een commissie ‘Rudolf Steiner en het vraagstuk van de rassen op te richten’. De commissie, uitsluitend bestaande uit antroposofen (‘anderen begrijpen niets van Steiner’ klonk het) waarvan de meesten Steiner als ongenaakbaar zien, zou onderzoeken of er sprake is van discriminatie of racisme in Steiners werken. In 2000 was de commissie klaar. Conclusie: er staan volgens de commissie 16 citaten in het werk van Steiner die als discriminerend kunnen worden opgevat. Case closed?
In Nederland voorlopig wel. In Duitsland echter valt de discussie niet stil. De antroposofen weten in 1999 via een rechtszaak het kritische boek ‘Schwarzbuch Anthroposophie – Rudolf Steiners okkult-rassistische Weltanschauung‘ van de bekende journalist Michael Grandt en zijn broer Guido nog wel de weg naar de boekhandel te versperren, maar kunnen niet voorkomen dat de auteurs in 2001 ‘Waldorf Connection’ uitgeven: een alternatief voor het verboden boek.
Ook de Aktion Kinder der Holocaust houdt de antroposofen sinds 1996 scherp in het oog en heeft zelfs een aparte rubriek ‘antroposofie’ gemaakt. Van 1996 tot op vandaag verschenen op haar website bijna 40 artikelen over antroposofie en racisme. De AKdH, onder voorzitterschap van Samuel Althof, diende vorig jaar klacht in tegen de Rudolf Steiner Verlag, die de werken van Steiner uitgeeft. AKdH wil een verbod op het verspreiden van het boek GA32 van Steiner, dat racistische inhoud zou bevatten. Het gaat dan meer bepaald om deze uitspraak van Steiner:
‘Het Jodendom als zodanig heeft zichzelf overleefd, heeft geen bestaansrecht meer in het moderne leven der volkeren, en dat het desondanks behouden is gebleven, is een wereldhistorische fout waarvan de gevolgen niet konden uitblijven.’
‘Das Judentum als solches hat sich längst ausgelebt, hat keine Berechtigung innerhalb des modernen Völkerlebens, und dass es sich dennoch erhalten hat, ist ein Fehler der Weltgeschichte, dessen Folgen nicht ausbleiben konnten.’
Wie enige empathie heeft, kan waarschijnlijk wel begrijpen dat dit voor Joden wel eens kwetsend kan overkomen. Het lijkt sterk op een van de vele voorzetten die de nazi’s uiteindelijk maar voor het inkoppen hadden.
Uiteindelijk heeft de Rudolf Steiner Verlag besloten om het uitgeven van GA32 uit te stellen tot duidelijk is op welke manier ze zonder strafrechterlijk te worden vervolgd, de bewuste passage kunnen behouden, eventueel met annotatie.
Het laatste over Steiners antroposofie en racisme is zeker niet gezegd. Ook niet op deze site. Een vervolgartikel over het verband tussen antroposofen en de nazipartij van Hitler staat nog op het programma. Wanneer zal een beetje afhangen van mijn beschikbare tijd.
Ondertussen kan een uitgebreid artikel waarnaar de auteur ervan, Floris Schreve, hier een link achterliet meer licht op de de term kosmisch racisme werpen. Grappig detail: Schreve is zelf oudleerling van een steinerschool.
Ramon DJV
Ik ga me hier verder niet over dit onderwerp uitspreken. De ‘discussie’ hierover is erg onvruchtbaar gebleken, de meeste critici hebben hun ‘oordeel’ al lang klaar en lijken niet geïnteresseerd in een genuanceerde behandeling van dit complexe vraagstuk.
Maar m.b.t. de uitspraken hierboven over de affaire rond Christof Wiechert wil ik even iets rechtzetten. Er staat: ‘Dit in ogenschouw nemende, vond Wiechert de gedachte achter de kosmische rassenleer van Steiner meer begrijpelijk. Het publiek had dit anders begrepen, namelijk als onverdund racisme.’
Het was niet het publiek, maar de journalist van de Humanistische Omroep die een rel schiep, door voorafgaand aan de uitzending een persbericht de wereld in te sturen. Zonder deze actie was er waarschijnlijk helemaal geen affaire geweest. De uitzending zelf was een montage, op basis van een gesprek van enkele uren, die tegen de afspraak in niet vooraf aan Wiechert was voorgelegd. Naïef van Wiechert, dat wel.
Verder staat er: ‘In de meeste organisaties verdwijnt iemand die een ongelooflijke blunder maakt achter de coulissen. In de Antroposofische Vereniging heeft men de uitspraken van Wiechert ondersteund (ofwel beloont men er blunderaars) door hem promotie te laten maken.’
Dit is onjuist. Via een advertentie in enkele landelijke dagbladen distantieerde het bestuur zich van Wiecherts uitspraken. Men liet hem vallen als een baksteen. Hij stond op de nominatie voorzitter te worden, maar dit betekende het einde van zijn ‘carrière’ in de Antroposofische Vereniging in Nederland. Ik weet dat hij van deze hele affaire een behoorlijke klap heeft gehad. Zijn huidige functie als voorzitter van de Pedagogische Sectie in Dornach kreeg hij pas veel later en staat hier verder los van.
Herman Boswijk .
Waarom denk je dat Wiechert zijn huidige functie heeft gekregen, zo blijft hij binnen de gelederen van de Antroposofie!
Voor alle duidelijkheid ik heb aan den lijve ondervonden hoe men met racisme omgaat, en dat zal ik mijn leven lang onthouden.
Maria
Herman,
Ik kan er best inkomen dat scherpzinnige journalisten een ‘naïeve’ mens uitspraken kunnen ontfutselen die hij waarschijnlijk anders nooit publiek zou hebben gedaan. Maar Wiechert heeft zulke uitspraken wel zelf gedaan. Hij heeft kleur bekend.
Ik ben er ook van overtuigd dat hij niet van het Nederlandse antroposofische toneel is moeten verdwijnen omwille van die uitspraken op zich (dat waren immers bevestigingen van Steiners ideeën) maar wel omdat hij ze op de verkeerde plaats en het verkeerde moment deed, namelijk openbaar. Dat zullen de leden van de AViN hem waarschijnlijk ook wel hebben gezegd.
Dat van die promotie en die blunderaars is natuurlijk een beetje ludiek bedoeld, maar ondertussen is Wiechert toch maar mooi aangesteld op het Goetheanum, het antroposofisch heiligdom. Niet slecht voor iemand die ervoor heeft gezorgd, of er tenminste een hand in heeft gehad, dat de beweging in diskrediet werd gebracht.
Mijn vermoeden is dat de AViN de storm van publieke verontwaardiging voelde aanzwellen en besefte dat alleen het offeren van de ‘snoodaard’ Wiechert enigszins de gemoederen tot bedaren kon brengen.
En misschien, heel misschien, waren het die journalisten die alles in gang hebben gezet. Blijft de vraag of ze dan gewoon het publiek ergens op attent (wakker) hebben gemaakt (hun job) of ze de mensen uit sensatiezucht hebben misleid. Ik zeg het eerste. Waarom ik dat zeg? De racismediscussie rond Steiners uitspraken was lang daarvoor al bezig en duurt nog steeds onverminderd voort. Antropsofen hebben eigenlijk het grote publieke debat daarover nooit gevoerd. Die commissie Van Baarda was een interne aangelegenheid, een lapmiddel om het besmeurde imago op te poetsen.
Er lijkt iets fundamenteel scheef te zitten in heel die discussie, waarin me opvalt hoe grove uitspraken van Steiner door antroposofen worden verantwoord, geminimaliseerd en zelfs goedgepraat.
Ik zie die journalisten al over Wiechert zitten en denken: ‘Hij praat zijn mond voorbij. We hebben beet!’
Ja, die mensen leven van zaken aan het licht te brengen.
Mercuriaal?
Nu ik een beschouwing over het thema ‘antroposofie en racisme’ heb geschreven, voel ik me toch weer genoodzaakt om hier iets te zeggen. De ‘affaire Wiechert’ als je het zo kunt noemen, heeft een ding duidelijk aan het licht gebracht, namelijk dat er binnen de antroposofie inderdaad een racisme probleem bestaat. Het gaat mij helemaal niet om de mens Wiechert en als hij als zondebok zou zijn gebruikt is dat wellicht tragisch voor de man zelf, geen enkel misverstand hierover.
Waar het mij wel om gaat is dat de heer Wiechert heel precies de opvattingen van Rudolf Steiner wist te verwoorden, zoals hij die uiteen heeft gezet in ‘Die Mission Einzelner Volksseelen im zusammenhange mit der Nordisch Germanische Mythologie’, in 1910. Ik zal de passage hier voluit citeren, dan bestaat hier hopelijk geen enkel misverstand meer over. Steiner: ‘Diese Linie ( zie voor afb. http://florisschreve.web-log.nl/.shared/image.html?/photos/uncategorized/2008/06/08/fig_1_volkszielen.jpg) besteht auch für unsere Zeit. Der Afrikanische Punkt entspricht denjenigen Kräften der Erde, welche dem Menschen die ersten Kindheitsmerkmale aufdrücken, der asiatische Punkt denjenigen, welche dem Menschen die Jugendmerkmale geben, und die reifsten Merkmale drückt dem Menschen der entsprechende Punkt im europäischen Gebiete auf. Das ist einfach ein Gesetzmäßigkeit. Da alle Menschen in verschiedenen Reinkarnationen durch die verschiedenen Rassen durchgehen, so besteht, obgleich man uns entgegenhalten kann, daß der Europäer gegen die schwarze und die gelbe Rasse einen Vorsprung hat, doch keine eigentliche Benachteilung. Hier ist die Wahrheit zwar manchmal verschleiert; aber Sie sehen, man kommt mit Hilfe der Geheimwissenschaft doch auf merkwürdige Erkentnisse (..)Dann sehen wir später eine Herüberbewegung des Menschen nach der westlichen Richtung, und in der Verfolgung der rassebestimmende Kräfte nach Westen können wir dann das Absterben in den Indianen beobachten. Nach Westen mußte die Menschheit gehen, um als Rasse zu sterben’ (p. 80-81).
Opmerkelijk is dat het van Baarda rapport dit citaat niet voluit weergeeft. Het wordt wel besproken, maar wordt uitgelegd dat het hier niet om mensenrassen gaat maar om geografische locaties. ‘Afrika’ zou typisch ‘kinderlijke’ krachten opwekken en Amerika zou de krachten van de ‘ouderdom’ uitstralen. Opmerkelijk, want Steiner heeft het hier echt over de Indianen en niet over alle Amerikanen. Elders spreekt hij over het wollige haar van de inwendig kokende Ethiopiers. Gaat toch duidelijk over raciale kenmerken dan over geografische locaties. Dit voorbeeld is exemplarisch voor hoe de Nederlandse antroposofen zich in allerlei bochten wringen om onder het probleem uit te komen, itt bijvoorbeeld de Duitse antroposofen als Thomas Höfer en Bernd Hansen, die het probleem gewoon erkennen.
De heer Wiechert heeft niets anders gedaan dan Steiners rassenleer bondig voor het voetlicht te brengen. Dat de AViN en de van Baarda Commissie ontkennen dat er sprake is van rassenleer is spijtig en een gemiste kans om voor de antroposofie om, binnen Nederland althans, schoon schip te maken. Mijn advies zou ook zijn: erken het gewoon en ga er dan mee aan de slag. Makkelijk zal het niet zijn, maar het lijkt mij dat slechts een grondig hervormde antroposofie op termijn kans van slagen heeft. Zolang dat niet gebeurt zal dit probleem blijven bestaan.
Aanvulling op het vorige bericht:
Om ieder misverstand te voorkomen (die zijn er weleens een beetje geweest), de tekst van de heer Wiechert (zoals weergegeven in ‘Antroposofie en het vraagstuk van de rassen; eindrapport van de onderzoekscommissie’, Zeist, 2000) voor de radio uitzending van de Humanistische Omroepstichting. Wiechert over de zwarten: ‘Dat is een kijkrichting die je in een voordracht van Steiner aantreft, maar je kan dus bij voorbaat al niet zeggen: van nul tot zeven is en van zeven tot veertien is, het is bedoeld in de zin dat laten we zeggen bepaalde leeftijdsfasen wat hun dynamiek, wat hun meerwaarde betreft in een bepaald ras het meest tot hun recht komen-of kwamen, daar moeten we het nog uitvoerig over hebben, en dat, ik bedoel, zonder discriminerend te willen werken, maar je ziet dat bijvoorbeeld in het hele gebied van de vitaliteit ja dat is in het zwarte ras een geweldige meerwaarde, ik bedoel kijk maar naar Ajax, ik zeg maar wat. Ik heb niks tegen Ajax hoor maar ik bedoel je ziet toch dat daar, laten we zeggen, vitaliteits overschotten zijn die jij en ik ook zo niet bij de hand hebben. Nou zo in die zin, je moet dat altijd, laten we zeggen, in de zin van ontwikkelingsdynamiek zien. Maar ik zeg was want we hebben dat ondertussen- ook in Duitsland is dat uitgezocht- er zijn zo ontzettend veel evidente uitspraken, ik heb ze toevallig bij me, die wijzen dat Steiner al in een heel vroeg stadium 1907, 1910 zei: het hele rassenonderscheid is passé, is over. De toekomst gaat alleen maar over de mensheid en het individuele, de individuele ontwikkeling. Het rassenonderscheid is iets voor een verleden tijd’.
Van den Bosch: ‘Maar als u dan net zegt: kijk maar naar Ajax, de vitaliteit, dat is toch het heden als u dan zo’n voorbeeld geeft?’
Wiechert: ‘Ja, maar dat is toch gemengd, daar zie je toch een geweldige integratie van rassen?’
Van den Bosch: ‘Jawel, maar u typeert de bijdrage van de zwarte spelers bij Ajax op een andere manier dan de blanke spelers’
Wiechert: ‘Ja dat is terecht, maar ze spelen wel samen, en dat is het, ze zijn gekozen omdat ze goed zijn’.
Tot zover Wiechert over de zwarten. Vervolgens kwamen de indianen ter sprake.
Wiechert: Ik denk dat dat geen beladen uitspraak is. Want je ziet toen de Europeanen zich met de negers gingen bemoeien, dat volk is niet te gronde gegaan, integendeel dat werd almaar groter en assimileerde zich met de westerse beschaving. Terwijl je bij de indianen inderdaad, als je ziet wat er in Wounded Knee gebeurde, dat is toch een ongelooflijke tragedie, daar zie je echt iets uitgeblust worden, onvoorstelbaar, ik behandel het elk jaar in de achtste klas, kinderen zijn daar diep door geshockeerd. Dus in die zin is de gedachte aannemelijk, gewoon uit de waarneming, ja, dat je ziet: ja dat eindigt in reservaten. Ongelofelijk tragisch, bij negers zie je: dat eindigt helemaal niet, die hadden ook kunnen sterven, bij wijze van spreken, want de Europeanen gingen daar ook niet zachtzinnig mee om’. Tot zover de citaten van de heer Wiechert in de radio uitzending ‘Het voordeel van de Twijfel’ (HUMAN), van 19 februari 1996.
Wellicht is het zinvol om de cruciale passages vanuit de oorspronkelijke transcriptie hier voluit weer te geven, dan bestaan daar ook geen misverstanden meer over. Overigens wordt er door meer antroposofen gezegd dat Steiners beschrijvingen van verschillen tussen rassen over het verleden zouden gaan. Dat is in ieder geval in tegenspraak met wat Steiner in de Volkszielen zegt, ‘Diese Linie besteht auch für unsere Zeit’ (Nachlassverwaltung, Dornach, 1950, p. 80, zie vorig bericht). Verder ligt alles wat Wiechert zegt geheel in de lijn van Steiners uitspraken in de Volszielen, zoals weergegeven in het bovenstaande bericht. Dus de juiste conclusie moet zijn: Wiechert was de boodschapper, niets meer en ook niets minder. Wat dat betreft valt hem weinig te verwijten, behalve dat hij zich committeert aan Steiners zienswijze. Het werkelijke probleem ligt bij de antroposofie en Rudolf Steiner zelf.
Beste Ramon,
Ook even voor jou wellicht interessant, een link naar dit artikel van een medewerker van de Humboldt universiteit. Ik denk dat het hele rassenverhaal hier wel effectief wordt samengevat: http://www.religio.de/dialog/106/29_22-29.htm
We spreken elkaar wel weer,
groet,
Floris