In het septembernummer van De Vrijdenker, het tijdschrift van de atheïstisch-humanistische vereniging De Vrije Gedachte, verscheen een uitgebreid artikel over de achtergronden van de antroposofische school.

Rudolf Steiners hersenspinsels in de praktijk

‘Wat hebben de kleinschalige en ‘duurzame’ Triodos Bank, de farmaceutische concerns Weleda en Wala, het kerkgenootschap De Christengemeenschap, het keurmerk Demeter voor de biologisch-dynamische landbouw, het Driebergense Louis Bolk Instituut, de ‘vrije’scholen en de Vrijeschool Pabo van Hogeschool Leiden met elkaar gemeen? Het antwoord is heel eenvoudig: ze zijn allemaal in handen van antroposofen, aanhangers van de Oostenrijkse occultist Rudolf Steiner (1861-1925), en worden gebruikt om het gedateerd en pseudowetenschappelijk gedachtegoed van Steiner handen en voeten te geven. Van nazisympathisant tot Triodosklant: welkom in antroposofenland.’

Spanningsveld

Er is in mijn optiek niks mis mee dat mensen zich groeperen rond een bepaald geloof, dat collectief belijden en mekaar daarin bevestigen. We hebben nog altijd zoiets als vrijheid van godsdienst en zelfs al is het geloof dat wordt beleden nog zo absurd, het blijft een persoonlijke keuze waar een (anders)denkende medemens vaak alleen maar eens meewarig de schouders voor kan ophalen. Maar…geloven staat vrij. Een ander verhaal wordt het wanneer mensen hun geloof gaan verkondigen alsof het om feiten gaat en anderen daar ook van willen overtuigen, onder andere door zich op maatschappelijk vlak te profileren. In deze schemerzone bevinden antroposofen zich met hun antroposofie en de maatschappelijke werkvelden die zich op Rudolf Steiners hersenspinsels beroepen.

Antroposofen zijn zich er van bewust dat hun gedachtegoed moeilijk verkoopt, maar hebben daar al in Steiners tijd een mouw aan gepast: zwijgen over hun ware intenties[1] en terwijl zo veel mogelijk projecten opzetten – als het even kan met overheidsgeld. Dat blijkt aardig te lukken en anno 2015 vinden we wereldwijd duizenden antroposofische initiatieven: scholen, banken, apotheken, zorginstellingen, boerderijen, therapeutica, noem maar op. Van alle New Age-bewegingen mag de antroposofie met recht de meest succesvolle worden genoemd. Desondanks is er veel kritiek op de beweging en haar volgelingen. De relatie van antroposofen met de rest van de samenleving is doorheen de geschiedenis van de beweging altijd een probleem geweest. De oorzaak daarvan ligt in eerste instantie bij Steiner zelf, die erop wees dat antroposofen zich moeten distantiëren van niet-antroposofen – tenminste wanneer blijkt dat ze niet te bekeren zijn. Rudolf Steiner sprak bijvoorbeeld over de tweespalt tussen niet-antroposofen en antroposofen en stelde dat niet-antroposofen ten onder zouden gaan als ze de hulp van antroposofen niet willen aanvaarden. Er moet op niet-antroposofen worden ‘ingewerkt’ en als dat niet lukt, moeten niet-antroposofen weg worden gehouden.[2] Want, dixit Steiner, antroposofen hebben een missie voor de wereld te vervullen: het redden van de aarde en haar beschaving voor de ondergang.[3] Aan hoogmoed ontbrak het Herr Steiner in ieder geval niet, wat duidelijk naar voor komt in zijn apocalyptische ideeën en de rol die antroposofen daarin voor de samenleving zouden moeten spelen. Een groter spanningsveld wij/zij kan men bijna niet creëren en het is dan ook niet vreemd dat de antroposofische beweging door sektedeskundigen als sekte wordt beschouwd.[4] [5]

Geesteswetenschap

Nochtans was Steiner aanvankelijk niet zo kritisch ten opzichte van de samenleving. Hij ambieerde zelfs een vooraanstaande maatschappelijke positie, die van professor. Omdat Steiner echter zijn studie natuurwetenschappen aan de Technische Universiteit van Wenen niet had afgemaakt en hij zijn doctorstitel in de filosofie louter door een professor van de Universiteit van Rostock had toegekend gekregen op basis van het schrijven van een (niet verdedigd) proefschift zonder aan de Rostockse universiteit te hebben gestudeerd, kwam hij van staatswege niet in aanmerking voor een aanstelling als professor. Kortom: Dr. Steiner liep in werkelijkheid rond met een niet-geaccrediteerde doctorstitel. Ook vandaag de dag nog te koop via een of andere malafide Amerikaanse ‘University’. Uiteraard totaal waardeloos. Naar het grote publiek toe komt het uiteraard goed over wanneer je ‘doctor’ voor je naam kunt plakken. Maar om een academische carrière uit te bouwen is een titel zonder bijhorende vakkennis onbruikbaar.

Dr. Steiner treedt in 1902 dan maar toe tot de Duitse tak van het Theosofisch Genootschap, een door de occultiste Madame Blavatsky opgerichte loge, en bekleedt er al vrij vlug de hoogste positie. Steiner begint zich tijdens zijn theosofische periode meer en meer tegen de wetenschap te keren, omdat die volgens hem te materialistisch is. Of anders gezegd: des duivels. In 1913 breekt hij met het Theosofisch Genootschap en richt zijn eigen Antroposofische Vereniging op. Hij doopt de inzichten die hij grotendeels heeft overgenomen van anderen, maar vooral van Blavatsky, om tot antroposofie of geesteswetenschap, verzamelt een trouwe schare volgelingen om zich heen en bouwt in het Zwitserse Dornach een tempel die hij naar Goethe noemt: het Goetheanum. Dit is momenteel nog altijd het wereldwijde hoofdkwartier van de antroposofische beweging.

Door zijn antroposofie als geesteswetenschap te benoemen, toont Steiner zich van zijn meest pragmatische, maar ook sluwste kant: hij usurpeert een gangbaar begrip (zoals het in de academische wereld gebruikte geesteswetenschap) en koppelt er een volledig andere betekenisinhoud aan die alleen bij ‘ingewijden’ bekend is. Zo creëert hij niet alleen een schijn van wetenschappelijkheid, maar opent hij dankzij een begrip dat vertrouwd in de oren klinkt deuren die anders – wanneer Steiner kleur zou bekennen – gesloten zouden blijven. Het gebruik van zelfgemaakte homoniemen – en de daardoor ontstane begripsverwarring – is een van de belangrijkste karakteristieken van de antroposofische beweging die nog te vaak miskend en onderschat wordt. In 1983 wees de pedagoog Imelman er overigens in zijn analyse van de antroposofische pedagogiek al op dat antroposofen graag gebruik maken van de willekeurige associatie.[6]

Steiners corpus

Steiner, die zichzelf helderziende gaven toedichtte, beweerde allerlei te zien wat met het gewone oog niet waar te nemen is. Hij, als zogenaamde ingewijde, had inzage in bovenzinnelijke werelden. Waaruit bestonden zijn ‘imaginaties’ dan zoal? Om dit te weten te komen, staan ons maar liefst 354 boeken waarop de naam van Rudolf Steiner prijkt ter beschikking. Steiners gedachtegoed beslaat een breed spectrum en niet zelden hebben zijn beschrijvingen veel weg van iemand die onder invloed van geestesverruimende middelen is.

Wat Steiner zoal aan ‘realiteiten’ waarnam, was niet gering: duistere machten of demonen die zich, wanneer moeder de vrouw niet vaak genoeg het stof afneemt, in huis nestelen; kabouters die in de diepten van de aarde in diamantmijnen werken[7]; elfen en gnomen[8]; de uit Perzische overleveringen afkomstige kwade geest Ahriman, de lelijke duivel die zich bedient van het schrift om de mens in zijn macht te krijgen[9]; zijn alter ego Lucifer, de knappe verleidelijke duivel[10]; als tegengewicht ook engelen, aartsengelen en nog enkele toonladders hogere engelen; het zonnewezen Christus dat van de ene Jezus op de andere overging (want er waren er volgens Steiner twee); het mythologische verzonken continent Atlantis en zijn aan de zondvloed ontsnapte Ariërs, de meest ontwikkelde soort op aarde die onze huidige cultuur bepaalt[11]; het blanke of Arische ras, dat alleen maar voordelen heeft ten opzichte van andere rassen[12]; de van de mens afkomstige aap; probleemkinderen waarvan de oorzaak van hun probleem in een rekenfout in de kosmos moet worden gezocht[13] en de ridders van Koning Arthur die Steiner begin 20ste eeuw met eigen ogen te paard op de heuvels van Groot-Brittannië zag galopperen, zijn maar enkele van zijn denkbeelden. De ziener toverde er nog talloze andere uit zijn hoge hoed.

Wie nu denkt of meent te beweren dat deze imaginaties misschien door de ‘ziener’ bedoeld waren als beeldspraak, komt van een kale kermis thuis. Hij nam deze zaken niet alleen voor waar, maar beweerde ook het over realiteiten te hebben. Voorbeelden waarbij hij engelen, geesten, gnomen, enz. als realiteiten aanduidde, zijn te vinden in meerdere van zijn publicaties. Door Steiner vaak aangehaalde uitspraken wanneer hij het over zijn bovenzinnelijke waarnemingen en imaginaties had, zijn onder andere: ‘dit zijn gewoon feiten’, ‘dit zijn wetmatigheden’ en ‘het is nu eenmaal een waarheid’.

Steiner zelf beweerde dat hij zijn kennis van ‘hogere werelden’ uit een onzichtbaar boek haalde, de Akasha-Kroniek. De historicus Helmut Zander, een van de best gedocumenteerde onderzoekers op het gebied van de antroposofie, heeft echter minutieus aangetoond waar Steiner de mosterd haalde. Zo bleken bijvoorbeeld Steiners onthullingen over het mythologische Atlantis integraal te zijn overgenomen uit de sciencefictionroman The Coming Race van Edward Bulwer-Lytton (1803-1873).[14]

Steiners werk is doorspekt met de meest absurde nonsens, maar dat is tegelijk de kracht van de antroposofie. Wie toegang tot Steiners gedachtegoed wil, is genoodzaakt om zich doorheen al deze humorloze kolder heen te werken. Steiner lezen met een kritische, scherpe geest, én in de wetenschap dat wat je leest als waarheid en werkelijkheid wordt verkondigd, is quasi onmogelijk. De enige optie is je verstandelijke functies uitzetten: ogen toe en eten die onverteerbare hap. Mijn ervaring is dan ook dat academici al na het lezen van enkele pagina’s uit Steiners oeuvre doorhebben dat ze met je reinste quatsch te maken hebben en de antroposofische lectuur naast zich neerleggen. En toch – ondanks de in het gedachtegoed aanwezige rassenleer, de overheersende pseudowetenschap, de misleidende begripsverwarring, de geheime religie en het elitaire karakter – blijven Steiners ideeën afname vinden in de samenleving.

In de zestiende eeuw vond een wetenschappelijke revolutie plaats. Anno 2015, een half millennium voortschrijdend inzicht later, roeptoeteren antroposofen – in navolging van hun geestelijk vader Steiner – dat dé wetenschap een demonisch instrument is en laten ze zich liever leiden door kabouter-, trollen- en elfenwijsheden of inzichten van andere creaturen die voor hun ‘geestesoog’ verschijnen. Allemaal goed en wel, maar wat kan je maatschappelijk van antroposofen verwachten als ze het verschil tussen waanbeeld en werkelijkheid niet zien? Of sterker nog: denken dat de waan de werkelijkheid is en omgekeerd?

Antroposofische praxis

Onder andere door het pretentieuze boegeroep van postmodernisten op de verworvenheden van de moderne wetenschap zijn het gouden tijden voor charlatans. Allerlei instituten gebaseerd op gebakken lucht schieten als paddenstoelen uit de grond. Aura-healers, magnetiseurs en andere piskijkers die zelfs niet kunnen uitleggen waar ze mee bezig zijn, vinden de weg naar het grote publiek. God mag dan door Nietzsche wel dood verklaard zijn, het geloof in en de hang naar het onverklaarbare is daardoor zeker niet verdwenen. Voor wie de feiten te pijnlijk zijn, rest nog altijd de fictie, de vlucht in de fantasie. Wie zei ook alweer dat religie opium van het volk is?

De opmars van het irrationele komt antroposofen goed uit. Als wij terug in gebedsgenezers en toverkollen willen geloven en daar tonnen geld aan willen spenderen, dan kan Rudolf Steiners gebedsmolen ook wel weer worden aangedraaid, niet? En zo surfen antroposofen mee op de golven van de zee van baarlijke nonsens die iedere dag de kusten van de beschaafde wereld overspoelt. De antroposofische oceaan van halfwijsheid beslaat een heel gamma aan toepassingen: steiner/vrijeschoolpedagogie, heilpedagogie, sociaaltherapie, biologisch-dynamische landbouw, euritmie (dans), organische architectuur, banken, ouderenzorg, antroposofische geneeskunde, farmacie, cosmetica, … Antroposofen zitten overal, maar toch voornamelijk bij de meest kwetsbare mensen in de samenleving: kinderen, zieken, ouderen en gehandicapten. Bij die doelgroepen zijn ‘wonderen’ gemakkelijker aan de man te brengen en wordt al vlugger een wonder verwacht. Hoeveel kankerpatiënten is door antroposofen valse hoop[15] gegeven met het kwakzalvermiddel Iscador?[16] En hoeveel van die patiënten zijn een onnodige en pijnlijke dood gestorven doordat ze zich niet regulier wilden laten behandelen, omdat ze op de antroposofische inzichten vertrouwden? Dat een antroposofisch arts zoals Erik Baars al 8 jaar een leerstoel heeft aan de Hogeschool Leiden en in de hoedanigheid van ‘onderzoeker’ doodleuk in de media mag verkondigen dat maretak tumoren doet verdwijnen[17], is niet alleen een schande voor de medisch/academische wereld, maar toont ook aan dat antroposofische kwakzalverij niet langer door allerlei achterpoortjes de academische wereld binnenkomt. Steiners volgelingen  worden zelfs door de grote poort van hogescholen binnengeloodst.

Hogeschool Leiden heeft overigens niet alleen een lectoraat antroposofische gezondheidzorg geïnstalleerd, maar biedt ook een opleiding tot antroposofisch leraar aan: de Vrijeschool Pabo (voorheen Hogeschool Helicon). Aspirant-leraren krijgen er een antroposofisch bad en mogen daarna het gevaarlijke en onwetenschappelijke[18] steinercurriculum op de kinderen loslaten.[19] [20] De antroposofische ‘vrije’school is de bekendste branche op de antroposofische markt. Dat de antroposofische school decennialang te kampen heeft met een onuitputtelijke stroom van kritiek van zowel oud-leerlingen, ouders, academici, journalisten als politici en meermaals aangetoond is dat dit soort onderwijs ondermaats is[21] [22], weerhoudt antroposofen er niet van om te blijven scanderen dat hun onderwijs het betere onderwijs is.

De rol die de media hierin spelen is opvallend: als je de Nederlandse kranten van het voorbije jaar erop naleest, lijkt de antroposofische pedagogiek wel het achtste wereldwonder. Dit is nochtans dezelfde pedagogiek die in Duitsland een enorme aantrekkingskracht voor extreemrechts blijkt te hebben. Maar liefst vijf keer haalde de antroposofische waldorfscholen er het voorbije jaar de krantenkoppen in verband met overmatige sympathieën voor extreemrechtse en samenzweringstheorieën.[23] Extreemrechtse demagogen die aanhangers rekruteren, zouden een voorkeur hebben voor leerlingen van antroposofische scholen. Dat lijkt op het eerste zicht vreemd, omdat de steinerbeweging het imago heeft van vergaarplaats voor geitenwollensokkendragende boomknuffelaars die zich in slecht onderhouden hippiecampers van de ene Moeder Aarde-viering naar de andere begeven. Maar schijn bedriegt. Bij nader inzien is het helemaal niet zo vreemd dat leerlingen van de antroposofische school gemakkelijk aansluiting vinden bij extreemrechtse bewegingen. De kern van het antroposofisch mensbeeld waarop de steinerpedagogie zich beroept, is immers Rudolf Steiners rassenleer. Doordat de antroposofische school Steiners inzichten op een voor kinderen aangepaste wijze aanbiedt, krijgen ze de antroposofische geest, die fundamenteel Germano-centrisch is, met de paplepel ingegeven. Even ter herinnering: het is nog geen twintig jaar geleden dat in Nederland onder druk van de publieke opinie de ‘vrije’scholen het vak ‘Rassenkunde’ uit het lesprogramma verwijderden.[24] Dit is echter slechts een lippendienst gebleken. Antroposofen hebben nooit werkelijk afstand genomen van Steiners racisme en publiceren op dit moment nog steeds onversneden racistische teksten van Steiner en zijn adepten zoals Richard Karutz en Max Stibbe.[25]

Koekoeksei

Maar het gaat verder dan antroposofische scholen als speelveld voor ideologische doeleinden[26] of de antroposofische geneeskunde en haar magische geneesmiddelenleer.[27] Er is eenvoudigweg geen antroposofisch werkgebied waar geen geurtje aan is. Als antroposofen al stil worden wanneer er kritische vragen worden gesteld over hun hedendaagse praxis, dan blijken ze wanneer het over de geschiedenis van hun beweging gaat wel doof en stom te zijn.

Het is ook lastig om als beweging die voornamelijk inkomsten genereert aan de linkerzijde van de maatschappij toe te geven dat je ideeën zo rechts zijn dat zelfs in het Derde Rijk de nazi’s ervoor open stonden. We gaven al het voorbeeld van de huidige relatie van extreemrechts met de waldorfscholen in Duitsland, die tijdens het naziregime overigens op de steun van niemand minder dan nazipartijleider Rudolf Hess konden rekenen. Antroposofen lieten ook geen gelegenheid onbetuigd om de nazi’s te overtuigen dat hun scholen ‘op kleine schaal dat verwerkelijken wat de volksgemeenschap in de nationaalsocialistische staat in het groot nastreeft’[28]

Ook op het gebied van de geneeskunde lieten antroposofen in het Derde Rijk van zich horen en trad de vereniging van antroposofische artsen in het kader van de nationaalsocialistische gezondheidspolitiek de ‘Reichsarbeitsgemeinschaft für eine Neue Deutsche Heilkunde’ bij. Het farmaceutisch bedrijf Weleda ondersteunde op haar beurt dan weer de SS-arts Sigmund Rascher, een oud-leerling van de antroposofische school die in het concentratiekamp Dachau dodelijke proeven op mensen deed. Weleda voorzag Rascher van de nodige materialen.[29] Ditzelfde Weleda profileert zich vandaag de dag als mens-, dier- en natuurvriendelijk. Die mensvriendelijkheid heeft het bedrijf er enkele jaren geleden evenwel niet van weerhouden om samen met onder andere zusteronderneming Wala een journalist tienduizenden euro’s te betalen om critici van alternatieve geneeskunde in diskrediet te brengen en publiekelijk aan de schandpaal van de media te binden.[30] Weleda toen en nu. Mensvriendelijk?

De biologisch-dynamische landbouw, met haar stokpaardje Demeter, had meer dan een voet binnen bij de nationaalsocialisten. In hetzelfde concentratiekamp waar Rascher zijn mensenproeven deed, bevond zich een biologisch-dynamische tuin en in 1935 werd het ‘Reichsverband für biologisch-dynamische Wirtschaftsweise’ coöperatief lid van het nationaalsocialistische ‘Deutschen Gesellschaft für Lebensreform’.[31] Hoge SS-functionarissen voerden op verscheidene plaatsen de biologisch-dynamische landbouw in en Demeter bejubelde in haar tijdschrift Adolf Hitler en de militaire overwinningen van het Duitse Rijk.[32]

Extreemrechtse elementen zijn ook terug te vinden in De Christengemeenschap. De toonaangevende antroposofische priesters Werner Haverbeck en Friedrich Benesch waren nazi’s en behoorden zelfs tot de SS. In 1963 richtte Haverbeck in Vlotho het Collegium Humanum op: een studiecentrum dat aansluiting probeerde te krijgen met de ecologische beweging. In de jaren 70 hadden in het Collegium Humanum de voorbereidende gesprekken voor de oprichting van de politieke partij ‘Die Grünen’ plaats. In 2008 werd het Collegium Humanum verboden[33], omdat het een neonazistisch centrum van holocaustontkenning en antisemitisme was. Paradoxaal genoeg waren het ‘Die Grünen’ die hadden aangedrongen op het verbod. Misschien waren ze niet zo blij dat de extreemrechtse antroposofen hun koekoeksnest onder de linkse vogel hadden geschoven?

Het mag wel duidelijk zijn dat antroposofen – zonder afstand te nemen van hun racistisch gedachtegoed – de laatste decennia nogal een koersverandering van rechts naar links hebben gemaakt. Antroposofen zijn dan ook gespecialiseerd in het leggen van eieren in andermans nest en het laten leggen van andermans (gouden) eieren in hun nest, afhankelijk van wie aan de macht is en wat het meeste voordeel oplevert. Net zoals kameleons veranderen ze van gedaante als de omgeving dat vereist. Een ander, of beter, iemand anders’ jasje is zo aangetrokken: Collegium Humanum, geesteswetenschap, Goetheanum, vrije school, duurzaam ondernemen, … Een naam op een stuk papier zetten is snel gebeurd en nadien kan je doen wat je wil. Wie om uitleg vraagt, krijgt een postmodern betoog te horen. Anything goes.

En dan was er nog…

Oh ja, duurzaam ondernemen. Ik noemde in het begin ook nog even de Triodos Bank, de financiële melkkoe van het antroposofisch netwerk. ‘Duurzaam, ethisch en met respect voor de menselijke waardigheid’, kwaken antroposofen. Het is van alle zaken die hier aan bod zijn gekomen overigens het enige antroposofisch initiatief dat niet bij leven van Rudolf Steiner ontstond, maar pas in 1980. Het cliënteel is idealistisch en van overwegend groenlinkse signatuur. Ik heb te doen met die mensen, want de Triodos Bank misleidt het publiek op grote schaal. Zo investeert deze ‘groene’ bank wel degelijk in projecten en bedrijven die weinig tot niks met duurzaam ondernemen, ecologie of fairtrade te maken hebben, stopt ze zelfs geld in ondernemingen die op hun beurt de kernwapenindustrie steunen[34] en vindt ze het zelf helemaal niet onethisch dat ze offshore-constructies heeft opgericht in belastingparadijzen[35] of dat haar directeurs met milieuonvriendelijke wagens rondrijden. Die antroposofen en hun janusgezicht toch. Maar ze vangen wel geld, hebben zich bij de Club van Rome binnengewurmd en schuiven aan tafel bij een Herman Wijffels, een Prinses Irene en de bobo’s van Shell. Eigenlijk niet zo slecht voor een stel wederopgestane hippies. Wel zonde van de malaise die ze veroorzaken.

Voetnoten

[1] Rudolf Steiner, Conferences with Teachers of the Waldorfschool in Stuttgart, vol1, SFS Publications 1986, p.125

‘We must worm our way through..[I]n order to do what we want to do, at least, it is necessary to talk to the people, not because we want to, but because we have to, and inwardly make fools of them.’

[2] R. Steiner, GA237, RSNV 1966, p.139 e.v.

Vertaling:‘Nemen we aan dat een antroposoof een nauwe band heeft met een niet-antroposoof. Dan kan het dus zijn dat de antroposoof oude karmische banden met de niet-antroposoof moet vereffenen, of het andere kan zich voordoen dat de niet-antroposoof karmische banden voor de toekomst moet smeden met de antroposoof. Tenminste, deze twee situaties zijn de enige – allemaal een beetje verschillend natuurlijk – die ik kon waarnemen. Daarbuiten is er niets, behalve deze twee gevallen is er niets.

Daaruit volgt echter dat het nu werkelijk om een tijd van grote beslissingen gaat: dat ofwel ingewerkt wordt op de niet-antroposofen in de zin dat ze tot de Michaël-gemeenschap komen, ofwel dat er gewerkt wordt om diegenen die niet tot de Michaël-gemeenschap behoren er verre vandaan te houden. Dat is de tijd van de grote tweespalt, de grote crisis, waarvan eigenlijk de heilige boeken van alle tijden spreken en die in de grond bedoeld is voor onze tijd.’

[3] R. Steiner, GA237, RSNV 1966, p.139 e.v.

Vertaling:‘Ik heb laten verstaan dat de mensen die nu met volle intensiteit actief zijn in de antroposofische beweging, op het einde van de eeuw zullen terugkomen, dat zich dan anderen met hen zullen verenigen, omdat daardoor definitief zal moeten beslist worden over de redding van de aarde, over het redden van de aardebeschaving voor de ondergang. Dat is de missie van de antroposofische beweging…’

[4] Grégoire Perra, L’endoctrinement des élèves à l’Anthroposophie dans les écoles Steiner-Waldorf, UNAFDI 2011

[5] Rapport van het Parlementair onderzoek met het oog op de beleidsvorming ter bestrijding van de onwettige praktijken van de sekten en van de gevaren ervan voor de samenleving en voor het individu, inzonderheid voor de minderjarigen. Belgische Kamer van Volksvertegenwoordigers, gewone zitting 28/04/1997

[6] J. Imelman en P. Van Hoek, Hoe vrij is de Vrije School?: een analyse van de antroposofische pedagogiek, Intro 1983

[7] R. Steiner, Natuurwezens – de wereld van vuurwezens, elfen, nimfen en gnomen, Vrij Geestesleven 1990

[8] Ibidem

[9] H. P. van Manen, Wanneer verwachtte Rudolf Steiner de incarnatie van Ahriman?, Perun 2007

[10] R. Steiner, Lucifer-Ahriman-Asoera’s, Pentagon 2009

[11] R. Steiner, Aus der Akasha Chronik,  Rudolf Steiner Verlag 1986

[12] R.Steiner, Die Mission Einzelner Volksseelen im Zusammenhange mit der germanisch-nordischen Mythologie, Philosophisch-Anthroposophischer Verlag 1922

[13] Rudolf Steiner: Konferenzen mit den Lehrern der Freien Waldorfschule in Stuttgart 1919-1924, GA 300

[14] H. Zander, Anthroposophie in Deutschland – Theosophische Weltanschauung und gesellschaftliche Praxis 1884–1945, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen, 2007 – p.642 ev

[15] C. Renckens, Met Steiner het bos in, Skepsis jrg.13, nr.2, 2000, http://www.skepsis.nl/ziekenhuis.html

[16] C.P. Van der Smagt, Iscador – Maretak is om onder te kussen, niet om kanker te genezen, VtdK 07/09/2008, http://www.kwakzalverij.nl/743/Iscador

[17] R. Minkhorst, Het beste van twee werelden, Leidsch Dagblad 01/07/2015, http://www.leidschdagblad.nl/regionaal/leidenenregio/article27438288.ece/Het-beste-van-twee-werelden_

[18] P. Vinthagen Simpson, Stockholm University ends Steiner teacher training, The Local 26/08/2008, http://www.thelocal.se/20080826/13944

[19] G. Perra, L’endoctrinement des élèves à l’Anthroposophie dans les écoles Steiner-Waldorf, UNADFI 2011

[20] A. Lewis, What the Steiner Waldorf School Movement did not want you to read, The Quackometer 14/06/2013, http://www.quackometer.net/blog/2013/06/what-the-steiner-waldorf-school-movement-did-not-want-you-to-read.html

[21] H. Steenbergen, Vrije en reguliere scholen vergeleken. Een onderzoek naar de effectiviteit van Vrije scholen en reguliere scholen voor voortgezet onderwijs, RUG 2009

[22] J. de Bilde, B. De Fraine en J. Van Damme, Methodescholen in het Vlaams basisonderwijs – een overzicht van onderzoek naar de werking en effecten van methodescholen op basis van SIBO, Centrum voor onderwijseffectiviteit en –evaluatie Onderzoekseenheid Onderwijskunde Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen KU Leuven 2013

[23] A. Martins, Ein kosmisches Komplott, Jungle World nr.33, 13/08/2015, http://jungle-world.com/artikel/2015/33/

[24] T. Jeurissen, Een kruistocht antroposofie en racisme, De Groene 05/02/1997, http://www.groene.nl/artikel/een-kruistocht-antroposofie-en-racisme

[25] M. Stibbe, Het ontwaken der gekleurde rassen, Vrije Opvoedkunst 09/1961, Antrovista 2015, http://vok.antrovista.com/tijdschrift.php?t=143&p=2&b=0

[26] L. Aigner, Mit Schlingenmalen zum Schreiben finden, Der Standard 05/06/2011, http://derstandard.at/1304553480433/derStandardat-Reportage-Mit-Schlingenmalen-zum-Schreiben-finden

[27] B. de Boer, Het juiste niveau van domheid. De antroposofische geneesmiddelleer, Skepter jrg.16 nr.3 2003, http://www.skepsis.nl/antroposofisch.html

[28] Memorandum aan Rudolf Hess van maart 1935, Titel: „Natur und Aufgaben der Waldorfschulen“, geciteerd naar: Peter Staudenmaier, „Der ursprüngliche politische Kontext der Waldorf-Bewegung“, http://blog.psiram.com/2011/03/anthroposophie-dreigliederung-und-demokratie/

[29] P. Staudenmaier, Between occultism and fascism: Anthroposophy and the politics of race and nation in Germany and Italy, 1900-1945, dissertation Cornell University 2010, p.251

[30] J. Lubbadeh, Schmutzigen Methoden der sanften Medizin, Sueddeutsche Zeitung 30/06/2012, http://www.sueddeutsche.de/wissen/homoeopathie-lobby-im-netz-schmutzige-methoden-der-sanften-medizin-1.1397617

[31] Staudenmaier, p.489

[32] Staudenmaier, p.484

[33] A. Speit, Neonazi-Verein soll verboten werden. Rudolf Steiners rechte Erben, Taz 12/03/2008, http://www.taz.de/!5185245/

[34] H. Chin-A-Fo & C. Hensen, Triodos Bank toch niet helemaal groen, NRC 30/03/2013, http://www.nrcreader.nl/artikel/799/triodos-bank-toch-niet-helemaal-groen

[35] D. Leloup, Triodos aussi transit par les paradis fiscaux, M-Belgique 20/04/2013, http://www.mbelgique.be/2013/04/triodos-aussi-transite-par-les-paradis.html

Enkele van Steiners wijsheden

‘Om te doen wat we willen, het nodig is om ten minste met de mensen te praten, en hen innerlijk voor de gek te houden’ [Konferenzen mit den Lehrern, GA300a, p.218 e.v.]

‘We moeten er niet voor terugschrikken om met de kinderen over Atlantis te spreken. We mogen dat niet overslaan. Ook geschiedkundig kunnen we daarbij aanknopen. Maar dan zult u de gangbare geologie moeten ontkennen.’ [Konferenzen mit den Lehrern, GA300a, p.86]

‘Zoals bijvoorbeeld het Britse eiland in de zee zwemt en van buitenaf wordt vastgehouden door sterrenkracht. Men heeft met een eiland te doen dat niet op vaste grond zit, het zwemt,  wordt van buitenaf vastgehouden. In principe wordt de vorming van de continenten en eilanden van buitenaf door de kosmos bewerkstelligd.’ [Konferenzen mit den Lehrern, GA300c, p.34 e.v.]

‘In de neger wordt binnenin voortdurend echt gekookt en datgene dat dit vuur ophitst zijn de achterste hersenen. Vaak werpt de organisatie van de mens zulke nevenproducten af. Dat kan men goed zien bij de neger.’ [Von Leben des Menschen und der Erde, GA349, p.55]

‘Wanneer negers naar het Westen trekken kunnen ze niet zoveel licht en warmte in zich opnemen als in hun Afrika. (…) Daardoor worden ze koperrood, ze worden Indianen.’ [Von Leben des Menschen und der Erde, GA349, p.61]

‘De hele aarde heeft ooit geleefd. Oorspronkelijk was ze een plant, daarna een dier. Wat we heden als gesteente hebben, zijn de resten van het leven.’ [Von Leben des Menschen und der Erde, GA349, p.22]

‘Want het is daadwerkelijk zo dat hoe meer de blonde rassen uitsterven, des te meer ook de instinctieve wijsheid van de mensen sterft. De mensen worden dommer.’ [Über Gesundheit und Krankheit, GA348, p.103]

‘Nemen we aan dat in het latere leven een persoonlijkheid mazelen krijgt en we naar de karmische samenhang van deze gebeurtenis zoeken. We vinden dan dat deze mazelen opgetreden is als een karmische werking van zulke voorvallen in een vorig leven, die we als volgend kunnen beschrijven: de betreffende individualiteit was in een vorig leven een zulke die zich niet graag om de buitenwereld bekommerd heeft, zich niet in grof egoïstische zin,echter toch veel met zichzelf heeft beziggehouden; een persoonlijkheid dus, die veel onderzoek heeft gedaan, nagedacht heeft, …’ [Die Offenbarungen des Karma, GA120, p.102 e.v.]